उ.: बियाण्याचे आरोग्य, रोगास कारणीभूत सूक्ष्म जीवांच्या अस्तित्वाची किंवा अनुपस्थितीचा संदर्भ देते जसे की बुरशी, जीवाणू आणि विषाणू आणि नेमाटोड्स आणि कीटकांसह प्राणी कीटक. बियाणे आरोग्यविषयक गुणवत्तेचे मूल्यांकन करण्यासाठी बिज परीक्षण प्रयोगशाळांमध्ये बियाणे आरोग्य परीक्षण करता येते.

उ.: असामान्य बीपासून तयार झालेले रोप असे आहे जे पाणीपुरवठा, तापमान आणि प्रकाश या अस्थायी अनुकूल परिस्थितीत चांगल्या प्रतीच्या मातीत (रोग , जीव, नेमाटोड्स किंवा विदेशी बियाण्यांमधून मुक्त) पीक घेतल्यास सामान्य वनस्पतींमध्ये सतत वाढीची क्षमता दर्शवित नाहीत.

उ.: कडक बियाण्याव्यतिरिक्त जे बियाणे निष्क्रीयतेसाठी योग्य उपचारानंतर निश्चित आणि व्यवहार्य राहतात त्यास ताजे अखंड बियाणे म्हणून वर्गीकरण केले जाते.

उ.:

• परवानाधारक विक्रेत्याकडूनच सिलबंद वेष्टनातील, लेबल असलेले बियाणे खरेदी करावे.
• बियाणे खरेदीची पावती (बिल), खरेदी केलेल्या बियाण्याचा संपूर्ण तपशील जसे की, पिक, वाण, संपूर्ण लॉट नंबर, वजन, बियाणे ज्या कंपनीचे आहे त्या कंपनीचे नांव, बियाणे किंमत, खरेदीदाराचे संपूर्ण नाव व पत्ता, विक्रेत्याचं नाव व सही इ. नमुद असलेली रोखी अथवा उधारीची पावती घ्यावी.
• बियाणे खरेदी करताना वैध मुदतीची खात्री करुन घ्यावी व वैध मुदतीच्या आतील बियाणेच खरेदी करावे.
• पिशवीवर नमुद एमआरपी दरापेक्षा जास्त्‍ा दराने बियाणे खरेदी करु नये.
• बियाणे खरेदीची पावती, वेष्टन (बॅग) व त्यावरील लेबल (टॅग) इ. जपून ठेवावे.
• बियाणे खरेदी करताना संबंधीत विक्रेता जर उपरोक्त्‍ाप्रमाणे संपूर्ण विवरणासह बिल देत नसेल, मुदतबाहय बियाण्याची विक्री करीत असेल, छापील किंमतीपेक्षा अधिक दराने बियाणे विक्री करीत असेल तर यासंबंधीची तक्रार जिल्हा अधिक्षक कृषि अधिकारी, कृषि विकास अधिकारी, तालुका कृषि अधिकारी, कृषि अधिकारी किंवा संबंधीत कंपनीच्या जिल्हा कार्यालयास लेखी स्वरुपात तात्काळ करावी.
• पेरणीसाठी खरेदी केलेल्या बियाण्याची पेरणीपर्यंत योग्य्‍ा जागी साठवण करावी. ओलसर जागी, खताजवळ बियाण्याची साठवण करु नये.

उ.:

• पेरणीपूर्वी बियाण्यास बुरशीनाशक व जिवाणू संवर्धकांची बीज प्रक्रिया अवश्य्‍ा करावी.
• पेरणीकरीता आणलेल्या बियाण्यांची पिशवी खालून फोडावी तसेच बियाण्यांची पिशवी व पिशवीवरील टॅग जपून ठेवावी.
• पेरणीपूर्वी जमिनीची योग्य्‍ा मशागत करुन जमीन पेरणीयोग्य्‍ा करावी.
• जमिनीची योग्य्‍ा मशागत न केल्यास योग्य्‍ा उगवणशक्ती असलेल्या बियाण्याची सुध्दा बियाणे जास्त्‍ा खोल पडल्यामुळे बियाण्यांवर ढेकळे पडून बी दबल्यामुळे बियाण्याची उगवण कमी होऊ शकते.
• पेरणीकरीता शिफारश केल्यानुसारच बियाणे मात्रा वापरावी. शिफारशीपेक्षा कमी बियाणे कदापीही वापरु नये.
• पाणी साचलेल्या जमिनीत पाण्याचा निचरा होईपर्यंत पेरणी करु नये.
• पेरणीनंतर पाऊस न आल्यास पाणी द्यावे.
• सोयाबीन सारख्या नाजूक कवच असलेल्या बियाण्याची धूळ पेरणी करु नये.
• साधारणत: ७५ ते १०० मि.मि. पाऊस पडल्यानंतर जमिनीमध्ये पेरणीयोग्य्‍ा ओलावा असतानाच बियाण्याची पेरणी करावी.
• बियाण्याची पेरणी योग्य्‍ा खोलीवर करण्यात यावी. उदा. मध्य्‍ाम ते भारी जमिनीत सोयाबीनची पेरणी ४ से.मि.पेक्षा जास्त्‍ा खोलीवर केल्यास त्याचा उगवणशक्तीवर विपरीत परिणाम होतो.
• जमिनीत ओल नसणे, बियाणे जास्त्‍ा खोल पडणे, पाणी साचलेल्या जमिनीत पेरणी, पेरणीनंतर पावसाचा खंड, योग्य्‍ा निचरा न होणारी जमीन इ. कारणांमुळे बियाण्यांची उगवण कमी होऊ शकते, त्यामुळे शेतकरी बांधवांनी योग्य्‍ा काळजी घ्यावी.

उ.:

• बियाण्यासंबंधी तक्रार निवारण करण्याकरीता तक्रार निवारण समितीकडे रितसर अर्ज करावा व अर्ज दिल्याचे पोच प्राप्त्‍ा करुन घ्यावी.
• तालुका तक्रार निवारण समिती : अध्य्‍ाक्ष : संबंधीत उपविभागीय कृषि अधिकारी
• तालुका तक्रार निवारण समिती : सचिव : संबंधीत तालुक्याचे कृषि अधिकारी, पंचायत समिती

उ.: सर्व जैव खते खालीलप्रमाणे बीजप्रक्रिया, ठिबक सिंचन, पुनर्लावणी आणि माती वापरण्यासाठी वापरावीत.

• तक्रारकर्त्याचे संपूर्ण नाव व सविस्त्‍ार पत्ता, दुरध्वनी क्रमांक इत्यादी.
• तक्रारग्रस्त्‍ा पिक, वाण, बियाणे उत्पादक कंपनीचे संपूर्ण नाव, बियाण्याचा प्रकार(सत्य्‍ाप्रत/प्रमाणित/पायाभूत), खरेदी केलेले बियाणे मात्रा, खरेदीची किंमत इत्यादी.
• बियाणे खरेदी केलेल्या विक्रेत्याचे संपूर्ण नाव व पत्ता, खरेदीचा पावती क्रमांक व दिनांक.
• तक्रारग्रस्त्‍ा बियाण्याचा संपूर्ण लॉट क्रमांक
• पेरणी केलेल्या क्षेत्राचा तपशील : पिक व वाण, पेरणीची तारीख, पेरणी केलेले क्षेत्र व त्यासाठी वापरलेली बियाण्याची मात्रा, तक्रारग्रस्त्‍ा क्षेत्र इत्यादी.
• तक्रार करताना अर्जासोबत बियाणे खरेदीची पावती, बियाणे पिशवीच्या टॅगची झेरॉक्स्‍ा प्रत संलग्न्‍ा करावी व मूळ पावती/बियाण्याची बॅग/टॅग इत्यादी स्व्‍ात: जवळ जपून ठेवावी.
• तक्रार दाखल केल्यावर ८ दिवसाच्या आत तक्रारग्रस्त्‍ा क्षेत्राची तक्रार निवारण समितीकडून क्षेत्र तपासणी करुन घ्यावी व समितीच्या अहवालाची प्रत प्राप्त्‍ करुन घ्यावी.

उ.: सर्व जीवाणू खतांचा बीजप्रक्रिया, ठिबक सिंचनाकरिता, पुनर्लागवड व जमिनीत देण्यासाठी खालीलप्रमाणे वापर करण्यात यावा.

• बीजप्रक्रिया :- १०० मि.लि. प्रति १० किलो बियाण्यांसाठी.
• ठिबक सिंचनाव्दारे :- १-२ लिटर प्रति एकर क्षेत्रासाठी.
• पुनर्लागवड (रोपे उगवणे):- ५०० मि.लि. प्रति एकर.
• जमिनीत देण्यासाठी :- २ लि. द्रवरुप जीवाणू खते ५० किग्रॅ शेणखतात मिसळून समप्रमाणात टाकावे.

उ.: ट्रायकोडर्मा बुरशीनाशक हे बियाण्यावरील रोग पसरविणाऱ्या बुरशीची वाढ होऊ न देता जमिनीमध्ये रोगकारक बुरशींचा नायनाट करुन पिकांचे संरक्षण करते.

• ट्रायकोडर्मा बीजप्रक्रियेची पद्धत :- बीज प्रक्रियेकरीता ४ ग्रॅम ट्रायकोडर्मा प्रति किलो या प्रमाणात वापरावे. बियाणे स्व्‍ाच्छ करुन फरशी, प्लास्टिक किंवा ताडपत्रीवर पातळ थरात पसरवून ट्रायकोडर्मा ओलसर करुन शिंपडावे. नंतर हे संवर्धन हलक्या हाताने बियाण्यास चोळावे. प्रक्रिया केलेले बियाणे सावलीत वाळवून पेरणी करावी.
• ट्रायकोडर्मा या बुरशीनाशकाची प्रक्रिया केल्यामुळे उगवणशक्ती वाढण्यास मदत होते तसेच इतर हानीकारक रोगजन्य्‍ा बुरशीचा नायनाट होतो.
• जमिनीतील सेंद्रिय पदार्थ कुजविण्यास मदत करते, यामुळे जमिनीचा पोत सुधारतो.
• पिकाच्या संपूर्ण वाढीच्या अवस्थेपर्यंत पिकाचे संरक्षण करते.
• ट्रायकोडर्मा ही बुरशी नैसर्गिक घटक असल्यामुळे पर्यावरणावर विपरित परिणाम करत नाही.
• ही बुरशी मातीतील सेंद्रिय पदार्थावर वाढत असल्यामुळे रासायनिक बुरशीपेक्षा जास्त्‍ा काळ प्रभाव टिकून राहतो व पिकांचे संरक्षण अधिक चांगल्या प्रकारे होते.